Γράφει: ο Κώστας Παπαντωνόπουλος
Σήμερα, που οι αριθμοί παίζουν πρωτεύοντα ρόλο και μάλιστα περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, ένα μεγάλο διάστημα της ημέρα μας ξοδεύεται με τους αριθμούς, τους λογαριασμούς και τ’ ανάλογα μετρήματα. Μερικά νούμερα από αυτά, κατά μία έννοια θεωρούνται προνομιούχα, έχουν αποτυπωθεί μέσα στο μυαλό μας και συνεχώς μνημονεύονται και αντιπροσωπεύουν πέρα από τους πολλούς λογαριασμούς και διάφορα γλωσσικά ιδιώματα της καθημερινότητας, όπως εκφράσεις, προλήψεις, παροιμίες, κατάρες, δημοτικά τραγούδια, θρύλους, παραδόσεις κ.λπ.
Ένας από αυτούς, ο αριθμός σαράντα (40), θεωρείται ιερός (όπως και το τρία ή το επτά). Μάλιστα σε όλους τους πολιτισμούς σε όλα, τα μήκη και πλάτη της γης ο αριθμός σαράντα, έχει έναν ιδιαίτερο μεταφυσικό και μαγικό ρόλο. Για τους μυστικοπαθείς, φαίνεται πως κάποια μυστηριακή δύναμη καλύπτεται με την βοήθεια του αριθμού αυτού. Και γι’ αυτό, στην θρησκεία μας, συνεχώς αντιμετωπίζουμε τη σαρανταήμερο νηστεία, τις σαράντα μέρες μετά τις οποίες η λεχώνα πάει στην εκκλησία, το μνημόσυνο στις σαράντα μέρες[1], τα σαρανταλείτουργα[2] κ.λπ. Και λόγω της ιερότητας που εκφράζει ο αριθμός σαράντα, ο λαός μας όπως φαίνεται πρέπει να τον άντλησε κυρίως από την θρησκεία και συν τον χρόνο, τον χρησιμοποίησε σύμφωνα με τις ανάγκες και τις ταγές της καθημερινότητας.
Προλήψεις, Γιατροσόφια και Δεισιδαιμονίες:
Ο αριθμός σαράντα αποδεικνύεται ότι συνοδεύει τον άνθρωπο κατά την περίοδο της ζωής του δηλαδή από την γέννηση ως μετά τον θάνατο του. Ας τα πάρουμε με τη σειρά τους.
-Δεν μαρτυράει το φύλο του παιδιού στον παπά, η λεχώνα που θα πάει να την σαραντίσει, για να αλλάξουν την σειρά τους, (το φύλο του παιδιού) στην επόμενη γέννα. Λένε στον παπά το αντίθετο φύλο, ιδίως όταν έχουν γεννήσει θηλυκό και επιθυμούν να κάμουν αγόρι.
-Δεν αφήνουν λεχώνα ασαράντιστη να μπει σε ξένο σπίτι γιατί κάνει κακό, φέρνει ζημιά και μαγάρα.
-Η ασαράντιστη γυναίκα δεν κάνει να πάει στην εκκλησία.
-Μετά το πέσιμο του ήλιου δεν βγαίνει έξω να μην την ιδούν τα αστέρια.
-Δεν βάζουν ποτέ το ασαράντιστο μωρό ανάμεσά τους στο κρεβάτι το αντρόγυνο την νύχτα γιατί περνάνε οι μοίρες και λένε: «Κεφάλι εδώ, κεφάλι εκεί και στην μέση κούτσουρο», οπότε το παιδί πεθαίνει.
-Ο παπάς που σαραντίζει την λεχώνα δεν μπάζει θηλυκό στο «Άγιο Βήμα».
-Δεν κάνει ο γιούκος της νύφης να σκεπαστεί σαράντα ημέρες μετά τον γάμο.
-Δεν κοιμούνται σαράντα ημέρες στο μέρος που ξεψύχησε ο νεκρός.
-Το μωρό δεν πρέπει να βγει από το σπίτι και δεν επιτρέπεται να συναντήσει κόσμο πριν «σαραντίσει», διαφορετικά θα ματιαστεί ή θα πάθει κάποια ασθένεια σοβαρή. Η άποψη αυτή σήμερα δεν θεωρείται λάθος για τις εποχές με κρύο και υγρασία, αφού το βρέφος σε σαράντα μέρες θα αποκτήσει σωστό ανοσοποιητικό σύστημα.
-Την παραμονή της εορτής των σαράντα μαρτύρων συνηθιζόταν, στα παραθαλάσσια χωριά να πηγαίνουν οι νεαρές μάνες να παίρνουν από τα σαράντα κύματα νερό και το θεωρούσαν αγιασμένο. Με το νερό αυτό σκούπιζαν το κεφαλάκι του άρρωστου παιδιού τους για να του πέσει ο πυρετός και να γίνει καλά.
-Όταν λοιπόν σαραντίζει το μωρό, οι σαράντα μοίρες, το επισκέπτονται και του φέρνουν από κάποια ιδιότητα- γονιμότητα, ομιλία, ομορφιά, κλπ., σαν χάρη, αφού την έχουν περάσει πριν, από τα σαράντα κύματα.
-Τα σαράντα μας χρόνια είναι σταθμός επίσης στη ζωή μας, θεωρούνται μέση ηλικία και είναι η βασικότερη για την δημιουργικότητα του ανθρώπου. Όταν λοιπόν σαρανταρίζει ο άνθρωπος, οι σαράντα μοίρες, τον επισκέπτονται πάλι στον ύπνο του και του επαναφορτίζουν τις ιδιότητές του, αυτές που του είχαν δώσει όταν ήταν μωρό.
-Δεν γίνονται γάμοι στις μεγάλες νηστείες (Σαρακοστή, κ.λπ.)
-Δεν κοιμούνται σαράντα ημέρες ζυγοί στο σπίτι του πεθαμένου αλλά μονοί.
-Δεν αφήνουν τους καθρέπτες του σπιτιού, του αποθαμένου, ξεσκέπαστους για σαράντα ημέρες.
-Για σαράντα ημέρες οι συγγενείς πηγαίνουν στην οικογένεια του νεκρού κάθε βράδυ μια μπουγάτσα, ψωμί ψημένο στο ταψί, ένα τσουκάλι φαγητό και ένα μπουκάλι κρασί για παρηγοριά.
-Για την Αστραπή, οι τσοπάνηδες, έχουν δικές τους προκαταλήψεις. Λέγουν ότι είναι Αερικά, που πολεμάνε αναμεταξύ τους σαν τα θεριά. Για να ξαμώσουν, πετάνε το αστραποβόλι κάτω. Το αστραποβόλι χώνεται σαράντα οργιές μέσα στη γη, κι’ απάνω στις σαράντα θα ξαναβγεί πίσω. Μόλις βγαίνει, το κατουράει το Δαιμόνιο για να μην είναι χρήσιμο. Ο Δαίμονας, λένε πως πάει και τρυπώνει σε πράμα, σε άνθρωπο, σε ότι ανασαίνει μπροστά του. Και γι’ αυτό ρίχνουνε το αστραπόβολο τα Αερικά και στα πράματα, για να βρει και σκοτώσει το δαιμόνιο, που ’ναι τρυπωμένο μέσα.
-Στην γιορτή των Αγίων Σαράντα στις 9 Μαρτίου είναι μια γιορτή που συνδυάζεται με μια γενικότερη λατρεία, για τη σημασία που δίνει ο λαός μας στον αριθμό σαράντα. Στη συνείδηση του λαού ο αριθμός 40 είναι ιερός. Γι’ αυτό και οι άγιοι Σαράντα, που μαρτύρησαν το 320 στη Σεβάστεια, λατρεύονται ιδιαίτερα από το λαό. Όλες οι συνήθειες και οι προλήψεις της ημέρας αυτής βάση έχουν τη θρησκευτική ή τη μαγική σημασία του αριθμού 40. Συνηθίζονται οι σαραντόπιτες, δηλαδή πίτες με σαράντα φύλλα, ή 40 τηγανίτες ή φαγητά από 40 ειδών χόρτα ή όσπρια που τα μοιράζουν για την ψυχή των ζωντανών. Επίσης κατά την ημέρα των Αγίων Σαράντα μαρτύρων σ’ ότι πιαστούν να κάνουν, το κάνουν 40 φόρες, δηλ. φυτεύουν 40 δένδρα, 40 λουλούδια κλπ. Αυτή την ημέρα είναι έθιμο να κάνουν 40 τηγανίτες και τις μοίραζαν στους γειτόνους, λέγοντας: «Σαράντα φας, σαράντα πιείς, σαράντα δώσε για ψυχή. Όσα δέντρα κι αν φύτεψες κανένα να μη λαθέψει».
-Την ημέρα εκείνη, σύμφωνα με τις προλήψεις, έτρωγαν μόνο ζοχούς, για να μην τους τσιμπάνε τα φίδια ή άλλα ζούδια. Τρώγοντας έλεγαν και τ’ ακόλουθα τετράστιχα:
1. Σαράντα φίδια φεύγετε,
σαράντα ράχες πάτε
κι εγώ έφαγα τον ζοχό μου
και θα σας φαρμακώσω.
***
2. Σαράντα φίδια φεύγετε,
κι οχιές αναμεράτε,
κι εγώ έφαγα ζοχό
τη μέρα του Αϊ –Σαράντου
και θα σας φαρμακώσω.
-Για να μην κάνουν οι γυναίκες θηλυκά παιδιά και για να αποσοβήσουν τυχόν μάγια, για να κάνουν μόνο θηλυκά πέραν των διαφόρων τρόπων που μεταχειρίζονταν είναι και ο κάτωθι: Έπαιρναν κεφάλι οχιάς κομμένο λέγοντας το «Πάτερ ημών», μέχρι να φθάσουν στον παπά και το έδιναν για να το ιερουργήσει σαράντα φορές, δηλαδή να το «σαρανταλειτουργήσει».
(«Περισυναγωγή Γλωσσικής Ύλης και εθίμων του Ελληνικού Λαού ιδία δε του της Πελοποννήσου», Π. Παπαζαφειρόπουλου, σελίδα 165, εν Πάτραις 1887).
-Το κεφάλι της οχιάς το χρησιμοποιούν για φυλαχτό των ζώων, αφού το σαρανταλειτουργήσουν. -Κεφάλι Οχιάς που σκοτώνοντας λέγονται τρία παρερμά την πρωτομαγιά με το παλιό ημερολόγιο και μάλιστα όταν έχει χάψει κάτι και το καταπίνει (ποντίκι, κουσκούρα, πουλί σφαρδάκλι κ.λπ.). Το λειτουργάνε σαράντα ημέρες και το έχουν για μεγάλο φυλαχτάρι σε κινδύνους και δύσκολες στιγμές όπως (πνιγμό, δίκες, βαριές αρρώστιες κ.λπ).
-Τα μικρά παιδιά πριν σαραντίσουν μεταξύ των άλλων τα ποτίζουν σκόνη από στουμπισμένο φιδοπουκάμισο, σφήκα, σκορπιό, σέρσεγκα (σκούρκο), για να μην πονάν και να μην δηλητηριάζονται όταν τα δαγκώσει κάποιο φίδι, σφήκα, σκορπιός, σέρσεγκας μέλισσα κ.ά.
ΤΟ ΕΦΤΑΣΑΡΑΝΤΙΣΜΑ
Το εφτασαράντισμα της φρεσκoχαλασμένης δηλαδή της εκπαρθενευθείσας νέας, ήταν ένα παράξενο και απόκρυφο δρώμενο που πραγματοποιούσε η μαμή να αποσοβήσει μια πιθανή μοιραία και ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, που θα στοίχιζε πολύ στην ίδια και στην οικογένειά της.
Και γι’ αυτόν τον λόγο, σε περίπτωση πρόσφατης εκπαρθένευσης μιας κοπέλας, οι πρώτες ενέργειες και φροντίδες της μαμής ήταν να προσπαθήσει να προστατεύσει την παθούσα από πιθανή εξώγαμο και ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, της οποίας o φόβος ήταν διάχυτος τόσο στην κοπέλα όσο και στη μάνα.
Ως πρώτο μέλημα η παρθενoμαμή έθετε σε εφαρμογή το λεγόμενο «εφτασαράντισμα». Αυτό ήταν ένα ιδιόρρυθμο «απόκρυφο» δρώμενο που εφάρμοζαν γενικά οι παλιές μαμές για να προφυλάξουν τη νέα από την παράνομο σύλληψη. Στην γλώσσα της παρθενoμαμής η έννοια της λέξεως σαράντα δεν σήμαινε και τον απόλυτο αριθμό 40, αλλά υποδήλωνε συνήθως τα πολλά. Αυτές οι μαγικές και δεισιδαιμονικές πράξεις σίγουρα έκρυπταν κάπρια ιατρική νομοτέλεια. Το «εφτασαράντισμα» περιελάμβανε τις κάτωθι ενέργειες της κόρης για να αποτραπεί η ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη.
- Το «σχοινάκι» (παιδικό παιχνίδι με επιτόπια πηδήματα) για αποβολή. Το παιδικό αυτό παιχνίδι, γνωστό σε όλα τα κορίτσια, έπρεπε να το επαναλαμβάνει καθημερινά κάνοντας σχοινάκι μέσα στο σπίτι της για σαράντα ημέρες.
- Οι 40 μετάνοιες, τα 40 «κoυτρoύλια» και το ξερίζωμα 40 θάμνων. Την φρεσκογκαστρωμένη κόρη την έπαιρνε ο πατέρας της κοντά στο χωράφι και έπρεπε να κoυτρoυλιάσει σαράντα κουτρούλια ένα χωράφι ή να ξεριζώσει σαράντα μικρούς θάμνους για να ξεριζωθεί και o «μoυλόσπoρoς», o πιθανός παράνομος καρπός της κοιλιάς.
- Την εγκυμονούσα, με τον μουλόσπορο, της ανάθεταν να πραγματοποιήσει βαριές δουλειές, να πάει στην βρύση να κουβαλήσει σαράντα βαρέλια με νερό, να μεταφέρει σαράντα κούτσουρα, να μετακομίσει σαράντα λάτες (τενεκέδες) καρπούς σιτηρών, σταφίδας, ακόμη και χώμα ή άμμο[3] κ.λπ.
- Το πέρασμα από «σαράντα κύματα». Αν η κόρη ζούσε σε παραθαλάσσιο μέρος ή νησί η παρθενoμαμή την οδηγούσε σε μέρος που ήταν ελαφρώς φουρτουνιασμένη η θάλασσα και την κρατούσε μέχρι τη μέση για να τη χτυπήσουν στην κοιλιά τα 40 κύματα. Εξ’ ου και η παροιμιώδης φράση: «Την πέρασε από 40 κύματα». Ήταν φράση γνωστή στις παλιές μαμές για αποβολή άνομου εγκυμοσύνης.
- Τα σαράντα δρασκελίσματα ή ανασκελίσματα (πηδήματα) από νερά αυλακιών ή τάφρων.
Το «Άγνεσμα» της μήτρας (κόλπου) με σαράντα αγνευστικά βοτάνια και αχνίσματα και με κολπικές πλύσεις και με τα «σαράντα μερεμέτια» της παρθενoμαμής. Οι πλύσεις τoυ κόλπου γινόταν με κλυστίρι ή σερβιτσάλι[4] από καλάμι, για δε τ’ αχνίσματα η κόρη καθόταν επάνω από λεκάνη με ζεστό νερό ή με ανoιχτά τα σκέλη επάνω από καυτό κεραμίδι που έριχνε ξίδι και «άχνιζε» το αιδοίο της. Επίσης τοποθετούσε στο υπογάστριο σακουλάκια με ζεστή άμμο ή ζεστά πίτουρα ή ζεστό λιναρόσπορο για να σούρει o ξένος σπόρος από τη μήτρα. - Στα διάφορα γιατροσόφια μερεμέτια της παρθενoμαμής, περιλαμβάνονταν και τα διάφορα «κουμπιά» (υπόθετα κολπικά) που περιείχαν σπερματoκτόνα μαντζούνια, τα οποία τοποθετούσε η παρθενoμαμή εντός τoυ κόλπου. Το υπόθετο που τοποθετούσε εντός τoυ κόλπου ήταν ένα λεπτό ύφασμα συνήθως τουλουπάνι το λεγόμενο «υφάδι της νεράιδας» ποτισμένο με διάφορες σπερματoκτόνoυς ή στυπτικές ή εκτρωτικές ουσίες ή η παρθενoμαμή της έκανε κολπικές πλύσεις με εκτρωτικά βότανα.
Τα μέτρα της παρθενoμαμής πίστευαν ότι αποφράσσουν το στόμιο της μήτρας. Όσον αφορά τις βίαιες πράξεις κ.λπ. πιθανότατα από ιατρικής απόψεως να επέφεραν υπερδιέγερση και σπασμό της μήτρας και μετά την εγκατάσταση τoυ πιθανώς γoνιμoπoιημένoυ ωαρίου να προκαλείτο αιμορραγία και διακοπή της εγκυμοσύνης, γιατί μέσα στις σαράντα ημέρες θα είχε εγκατασταθεί στη μήτρα ή θα προσπαθούσε να ριζώσει το κύημα στη μήτρα.
- Το «σαραντoβoτάνισμα», γινόταν με την συνεχόμενη χορήγηση στην «φρεσκoχαλασμένη» από το στόμα αφεψημάτων ή εγχυμάτων με κινητικά βότανα δηλ. βότανα εκτρωτικά και εμμηναγωγά. Το «βοτάνισμα» θεωρείτο από τα πλέον αποτελεσματικό μέσον. Η παρθενoμαμή «βοτάνιζε» ως εξής τη νέα: Την υποχρέωνε να τα πίνει τα αφεψήματα νηστική τρεις φορές την ημέρα. Τα βότανα αυτά τα ονόμαζαν «βοτάνια της ντροπής» γι’ αυτό η μαμή, για να ηρεμήσει τη διακορευμένη, της έλεγε ότι τα βότανα της ντροπής έπρεπε να τα παίρνει ολομόναχη γιατί τότε είναι «κούφια η ώρα». Αυτά είχαν επίσης σπασμολυτικές ιδιότητες εκτός από τις έντονες εκτρωτικές και ήσαν τα εξής: το απήγανο, το πολυτρίχι, το δενδρολίβανο, το σκορπίδι, (μανδραγόρας), το φιδόχορτο, το νεραϊδόχορτο, η αρτεμισία (αψίνθιο), το πετεινόχoρτo, η αγριαψιθιά, τo χελιδώνιo, το χιλιόφυλλο, το μελισσόχoρτo, το ελαφόβoσκo, o μαϊντανός, η τσουκνίδα, το πικρομύγδαλο, το φονόχορτο, το χλωρό καρυφότσουφλο κ.λπ.
Σαραντάημερο:
Το Σαραντάημερο το λένε και Μικρή Σαρακοστή», βασικά η Σαρακοστή αρχίζει από τι; 15 του Νοέμβρη και κλείνει στις 24 Δεκεμβρίου. Οι παλαιότεροι λέγανε ότι αρχίζει του Άη- Φιλίππου και κλείνει τα Χριστούγεννα. Το Σαραντάημερο οι παπάδες κάνουν και το σαρανταλείτουργο, το λέγουν έτσι γιατί λειτουργάνε επί σαράντα μέρες στην εκκλησία.
Οι γυναίκες παλιά φτιάχνανε σαράντα πρόσφορα μικρά σαν πιτσούνες κάθε εβδομάδα εφτά για να μην ξεραίνονται, δίνουν και λίγο λάδι στην εκκλησία για τα καντήλια, κρασί για το Άναμα (Θεία Κοινωνία), σαράντα κεριά, και λιβάνι στον παπά για να λειτουργάει και να μνημονεύει τα ονόματα των πεθαμένων της οικογενείας τους. Τον δε παπά τον πληρώνουν μόλις τελειώσει το σαραντάημερο.
Αν κάποια γυναίκα δεν ήθελε να φτιάξει τα πρόσφορα τότε πλήρωνε τον παπά και τα έφτιαχνε η παπαδιά.
Στα σαρανταλείτουργα όταν κάποιος ήθελε να κοινωνήσει νήστευε τρεις ημέρες ή μια εβδομάδα και την ημέρα που ήθελε να κοινωνήσει πήγαινε στον παπά τα πρόσφορα και το φιλοδώρημα.
Γυναίκες που δεν ήσαν καθαρές (είχαν περίοδο) δεν κοινωνούσανε διότι ήταν μεγάλη αμαρτία.
-Σαράντα μέρες γυρίζει η ψυχή του πεθαμένου, γύρω από το κονάκι του.
-Μετά τα σαράντα φεγγάρια το μικρό παιδί αρχίζει να θυμάται.
-Λέγανε παλιά ότι: «Άνθρωπος που μέχρι τα σαράντα του δεν έχει κάνει τίποτα, στείλτον στον Διάβολο…!»
Δημοτικά τραγούδια:
Ακόμη και η δημοτική μας μούσα, κι αυτή δεν έμεινε αμέτοχη στο νούμερο σαράντα. Πάρα πολλά δημοτικά τραγούδια ενσωμάτωσαν τον αριθμό σαράντα για να δώσουν μια ιδιαίτερη έμφαση στο τραγούδι στους πρωταγωνιστές κ.λπ.
Διάφορα δημοτικά τραγούδια
- Καβάληκα το Γρίβα μου….. βρίσκω σαράντα μνήματα, ούλα χορταριασμένα….
-Ακόμη δεν σαράντισα κι ούλοι με λένε γέρο….
-Βασιλικέ μου τρίκλωνε με τα σαράντα φύλλα….
-Μανούλα μου σαράντισα, κι ανύπαντρο με έχεις ….
-Μηλίτσα που ’σαι στο γκρεμό..….’χει σαράντα μνήματα, αδέρφια και ξαδέρφια.
-Να ’χα σαράντα πρόβατα, να ’χα σαράντα γίδια…
-Νυφούλα μου δεν σαράντισες και συ παντρειά ξαμώνεις….
-Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος τα βουνά μαλώνανε…… που ’χω σαράντα δυο κορφές κι εξήντα δυο βρυσούλες….
-Πού ’χει σαράντα πρόβατα κι εξήντα πέντε γίδια...
-Σαράντα αδέρφια στο βουνό…!
-Σαράντα βάρκες στο γιαλό κι ο Γιάννος λέει σαράντα δυό….
-Σαράντα γρόσια ξόδιασα, να φτιάξω δακτυλίδι, να ’ρθω να αρραβωνιαστώ…..
-Σαράντα γύρους το ’φερα αποσπερού το μνήμα…
-Σαράντα δυο βασιλικοί, σαράντα δυο γλαστρούλες….
-Σαράντα δυο κλεφτόπουλα την Λάμπρω κυνηγάνε….
-Σαράντα δυο κοπέλες, σ’ ένα χορό χορεύουν και μια μικρούλα λυγερή….
-Σαράντα δυο πατήματα κι εξήντα δυο καρούλια….
-Σαράντα κάτεργα είμαστε…!
-Σαράντα κίτρινα φλουριά, με μια κλωστή δεμένα….
-Σαράντα κλέφτες είμαστε ντάλε- μίρε- ντάλε….
-Σαράντα μέρες έκαμε ο νιος μέσα στον τάφο…!
-Σαράντα μέρες κάμανε στην σκάλα ν’ ανεβούνε….!
-Σαράντα μέρες λάλαγε…!
-Σαράντα μέρες περπατώ να βρω παπά πνευματικό….
-Σαράντα μέρες χιόνιζε σε μια ψιλή κορφούλα…
-Σαράντα μήλα κόκκινα πουλί μ’ σ’ ένα μαντήλι δεμένα…
-Σαράντα μύλοι αλέθουνε του γάμου το σιτάρι….
-Σαράντα μύλοι αλέθουνε, σαράντα οι αλέστρες….
-Σαράντα νύχτες έκλαψα τον δόλιο μου τον άντρα…
-Σαράντα οργιές την έσκαψα την γης με το βελόνι….
-Σαράντα παιδιά εβάφτισα, νουνό για να με λένε…
-Σαράντα παλικάρια από την Λεβαδειά….
-Σαράντα πέντε Κυριακές κι εξήντα δυο Δευτέρες….
-Σαράντα πέντε λεμονιές στην άμμο φυτεμένες….
-Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα δυο μαθητάδες, γιοφύρι εστεριώνανε….
-Σαράντα πήχες δίμιτο σου φτιάξανε μια βράκα…
-Σαράντα σίκλους έσυρε…!
-Σαράντα χρόνια στο κλαρί, σαράντα χρόνια κλέφτης….
-Σαράντα χρόνους έκαμε, η κόρη με τους κλέφτες….
-Σαράντα χρόνους στα κάτεργα, μου ’φάγαν την ζωή μου….
-Σαράντα χρόνους στα σίδερα της φυλακής κλεισμένος…
-Σημαίνει ο Θιός, σημαίνει η γης, σημαίνουν τα επουράνια, σημαίνει κι η Αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι, με τετρακόσια σήμαντρα… (πολλαπλάσιο του σαράντα).
-Στα σαράντα πλέκουνται…
-Φουστανελίτσα μου πλατιά με τα σαράντα φύλλα….
Παραμύθια και μύθοι:
-Ο ασαράντηγος και η νεράιδα…
-Οι σαράντα γύφτοι…
-Οι σαράντα δράκοι…
-Οι σαραντάπηχοι…
-Τα σαράντα αδέρφια…
Θρησκευτικές και άλλες παραδόσεις:
-Από σαράντα λιθάρια πρέπει να περάσει το νερό για να λαγαρίσει.
-Η Ανάληψη και οι σαράντα μέρες μετά το Πάσχα.
-Θάλασσα από σαράντα κύματα.
-Οι Σαράντα μάρτυρες.
-Σαρανταλείτουργο.
-Το μνημόσυνο στα σαράντα.
-Το σαράντισμα της λεχώνας.
-Το σαράντισμα των προβάτων.
-Το σαράντισμα.
-Των Αγίων Σαράντα.
ΣΑΡΑΝΤΑΜΑΝΤΗΛΟΥΣΕΣ:
Ένας θρύλος κατά την παράδοση αναφέρεται για το απάτητο κάστρο του Γουλά, που βρίσκεται στην Πηνεία της Ηλείας. Λέγεται πως ήταν χριστιανικό και ποτέ δεν πατήθηκε από τους Τούρκους. Όταν πρωτοήλθαν οι Τούρκοι και κυρίεψαν όλο τον τόπο αποφάσισαν να πατήσουν και τον Γουλά. Τον πολιόρκησαν για πολλές ημέρες χωρίς αποτέλεσμα τέλος αποφάσισαν να τον πάρουν με γιουρούσι. Στον Γουλά ήσαν και κάτι γύφτισσες χριστιανές, οι Σαρανταμαντηλούσσες, όπως τιε έλεγαν, όπου κάτεχαν και από μάγια. Η γεροντότερη απ’ αυτές, μάντεψε ότι θα γίνει γιουρούσι, και τους συμβούλεψε ότι αν θέλουν να γλιτώσουν πρέπει με κάθε τρόπο να σκοτώσουν τον μπροστινό, που θα έρχεται κατά την είσοδο του απότομου και φιδίσιου μονοπατιού που ανέβαινε στον Γουλά. Πράγματι έτσι έγινε, οπότε από σύγχυση του ποιος σκότωσε τον πρωτοπόρο[5], οι Τούρκοι άρχισαν να αλληλοχτυπιούνται. Έγινε μεγάλος αλληλοσκοτωμός. Τόσος λέγεται που το φουσάτο αφανίστηκε ο δε τελευταίος που έμεινε βρισκόταν στο Σώστη –τόσο πολύ μεγάλο ήταν το στράτευμα- και ο οποίος και γλίτωσε. Γι’ αυτό και εκείνο το μέρος λέγεται Σώστη: τόπος που σώθηκαν (τελείωσαν) οι Τούρκοι.
«Ηλειακά», Ντίνος Δ. Ψυχογιός, περιοδικό λαογραφικής ιστορικής και γλωσσικής σπουδής της Ηλείας, σελ. 90, εκδόσεις Βιβλιοπανόραμα, Αμαλιάδα 2008.
Παρά μία τεσσαράκοντα. Η εν λόγω φράση, που ακούγεται ακόμη και σήμερα, προέρχεται από την αντίστοιχη ιουδαϊκή ποινή που προέβλεπε 13 χτυπήματα με το καμτσίκι. Ο αριθμός των πληγών που προβλέπονταν από τον ιουδαϊκό νόμο ως ποινή ήταν 40, καθώς το 40 ήταν ιερό νούμερο. Επειδή με το πέρασμα του χρόνου στις σωματικές τιμωρίες χρησιμοποιούταν το καμτσίκι, το οποίο είχε συνήθως 3 απολήξεις, -και το 13 ήταν επίσης ιερό νούμερο στον Ιουδαϊσμό-, δινόταν 13 χτυπήματα με το φραγγέλιο δηλαδή 13 επί 3 = 39 χτυπήματα, 40 πληγές πλην μίας.
Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις:
-Ακόμη η χήρα δεν σαράντισε, κι άλλος στην πόρτα της πάτησε.
-Αν δεν έρθει του Βαγγελισμού και των Άγια Σαράντα μη λες εγώ ξεχείμασα βγήκα σε καλοκαίρι.
-Άνθρωπος που στα σαράντα του δεν έχει κάνει τίποτα, γράφτον τεμπέλη.
-Αξίζει η γερόκοτα σαράντα πουλακίδες.
-Απ’ τα σαράντα και μάτα, πάνε περίπατο τα νιάτα.
-Απ’ τα σαράντα και μετά είπανε την νιά, γριά.
-Βάλανε την ουρά να ισιώσει σαράντα χρόνια και πάλι στραβή ήταν.
-Γιώργη μου που σαράντισες; -Με μια λεχώνα αντάμα.
-Έχει περάσει από σαράντα κύματα.
-Η αλεπού στον ύπνο της, σαράντα δυο κοκόρια βλέπει.
-Η γαϊδούρα σαράντα πουλάρια έκανε και το σαμάρι δεν της έλειπε.
-Η καμήλα μετά τα σαράντα χρόνια βρήκε το δίκιο της.
-Η σαρανταποδαρούσα δύσκολα κουτσαίνεται.
-Καλά σαράντα.
-Κουφός παπάς, σαράντα φορές δεν λειτουργάει.
-Με σαράντα μαχαιριές η φτώχεια δεν σκοτώνεται.
-Μετά τα σαράντα, αρχίζουν τα μαράντα.
-Μετά τα σαράντα, νοιάστηκε η χήρα γι’ άντρα.
-Μια αλεπού τρώγει σαράντα μπατζανάκηδες.
-Όποια βαριέται να ζυμώσει, σαράντα μέρες κοσκινίζει.
-Όποιος δεν έκανε τίποτα μέχρι τα σαράντα του, στείλτον στο διάβολο.
-Όποιος μέχρι τα σαράντα του δεν κάνει τίποτα, γράφτονε στους ανίκανους.
-Όποιος πατάει τα σαράντα, βάνει την νιότη στην μπάντα.
-Όσο μίλαγες πατέρα, σαράντα μύγες έχαψε ο σκύλος.
-Ούτε στα σαράντα πλούσιος, ούτε στα σαράντα φτωχός.
-Πάτησε τα σαραντούλια, άφηκε τα παιδικούλια.
-Πέρασε σαράντα κύματα.
-Πρού τα σαράντα, βρήκε η χήρα άντρα.
-Πρώτα θα σαραντίσει και μετά θα κατοστίσει.
-Σαν σαραντίσει ο διάβολος, πάλι παιδάκι γίνεται.
-Σαράντα αστέρια, ένας ήλιος τα κάνει πέρα.
-Σαράντα βόδια, ένας τσοπάνης τα κουμαντάρει.
-Σαραντα δυό Βοθωνιανοί σέρνουν το αυγό με το σχοινί.
-Σαράντα δυο κακά, και σαράντα καλά.
-Σαράντα δυό λαγούσες, κλινήρη δεν σηκώνουν.
-Σαράντα δυο μουρλοί ισιώνανε μια τρίχα.
-Σαράντα ημέρες διάβαζαν το κοράνι στον άρρωστο, μα σαν ήλθε η ώρα πέθανε.
-Σαράντα Κεφαλλονίτες ένα γάιδαρο φόρτωναν, κι έλεγαν: «Ανάθεμα την μονάξια!».
-Σαράντα κόλπα όλα τα φέρνουν, μόνο νιάτα γεν γυρίζουν.
-Σαράντα κότες, ένας κόκορας δεν τις βατεύει.
-Σαράντα λιόφυλλα ένα δράμι λάδι δεν βγάζουν.
-Σαράντα πέντε Γιάννηδες, ενός κοκόρου γνώση.
-Σαράντα προξενητάδες, γεροντοκόρη δεν παντρεύουν.
-Σαράντα ρώτα και το κεφάλι σου πρώτα.
-Σαράντα σαν κατουράνε, λιθάρι μύλου δεν γυρνάνε.
-Σαράντα το άλογο και εξήντα το σαμάρι.
-Σαράντα φάε, σαράντα πιές, σαράντα δώσ’ για την ψυχή σου!
-Σαράντα φτωχοί, ένα πλούσιο δεν νικάνε.
-Σαράντα χρόνια γεμιτζής και πάλι Τίρα Μόλα.
-Σαράντα χρόνια παπάς, κερί ποτέ δεν έχει ανάψει.
-Σαράντα χρόνια πατριάρχης, τον αρχιδιάκο δεν γνώρισε.
-Σαράντα χρόνια περίμενε και πάλι βιάστηκε.
-Σαράντα χρόνια φούρναρης, έχω ψήσει!
-Σαραντάρησε; Κλατάρισε!
-Στα σαράντα δύναμη και στα εξήντα γνώση.
-Στα σαράντα σε βάνουνε τα νιάτα στην μπάντα.
-Στα σαράντα του Πισσίτη άλλος μπήκε μες το σπίτι.
-Στα σαράντα χρόνια χορεύει μια φορά η καμήλα.
-Τα βουνά είδανε την λεχώνα στις σαράντα μέρες και τρομάξανε.
-Τα έχει τετρακόσια! (πολλαπλάσιο του σαράντα).
-Την ομορφιά σε σαράντα μέρες την μπουχτίζεις, την καλοσύνη ούτε σε σαράντα χρόνια δεν τη χορταίνεις.
-Το σκόρδο έγινε νύφη και η βρώμα του, σαράντα μέρες και δεν έφυγε.
-Του Σαρανταημέρου η μέρα καλημέρα.
-Του σαραντάρη το μυαλό ζυγίζει σαν καντάρι.
-Του σαραντάρη, το τομάρι, και του πενηντάρη το πιθάρι.
Γλωσσοδέτης:
Στου Σαράντη τα σαράντα, στην απάνω την βεράντα ανέβηκα σκαλιά σαράντα μέτρησα παιδιά ασαράντιστα σαράντα.
Κατάρες:
-Μια ζημιά μου και σαράντα του λόγου σου.
-Να γιομίσει η πόρτα σου με σαράντα φίδια κι εξήντα δυο σκορπίδια.
-Να μην σ’ εύρει το σαραντάμερο.
-Να μην σώσει να σαραντίσει.
-Να πάει ασαράντιστος.
-Σαράντα φίδια να σε ζώσουνε, μέχρι να σε θανατώσουνε.
-Στα σαράντα κοντά του άλλοι σαράντα.
Σύγχρονα λαϊκά τραγούδια:
Οι σαραντάρες, ίσον με δύο εικοσάρες.
Ελληνικός κινηματογράφος:
Τι σαράντα, τι μαράντα.
Εργαλεία, μονάδες μέτρησης:
Το καντάρι είναι ένα εργαλείο ζύγισης και σήκωνε 44 οκάδες. Με το καντάρι ζυγίζανε σιτηρά, πατάτες, ασβέστη, σίδερο κ.λ.π.
Κιντινάρι, λέγανε το δεμάτι από 40 καλάμια. Π.χ. έφτιαξε 10 κιντινάρια καλάμια ίσον 400 τεμάχια.
Η σαρανταποδαρούσα
Είναι η κοινή ονομασία της σκολόπενδρας, που αποτελεί γένος σαρκοφάγων Μυριάποδων που ανήκουν στην οικογένεια Σκολοπενδρίδες και στην ομοταξία Χειλόποδα. Το μήκος του σώματός της κυμαίνεται από 5 ως 30 εκατοστά. Συλλαμβάνει τη λεία της με το δηλητήριο που εκκρίνει. Το δάγκωμά της προκαλεί πόνο στον άνθρωπο και μπορεί να επιφέρει το θάνατο στα ζώα. Το σώμα της σαρανταποδαρούσας είναι μεγάλο σε μήκος και ευκίνητο. Έχει 21 ίδιες ζώνες, εκ των οποίων ξεκινούν ισάριθμα ζεύγη αρθρωτών ποδιών. Το πρώτο ζεύγος έχει μεταμορφωθεί σε άγκιστρα, τα οποία έχουν μορφή σαγονιού. Από αυτά εκχέεται δηλητήριο. Στα πλάγια του κεφαλιού έχει τέσσερα μάτια και στο πάνω μέρος ένα ζευγάρι κεραίες, οι οποίες είναι μικρές. Οι σαρανταποδαρούσες ζουν κάτω από πέτρες στις περιοχές της Μεσογείου και τρέφονται με έντομα και νύμφες εντόμων. Το δάγκωμά της προκαλεί πόνο ακόμη και στον άνθρωπο και μπορεί να επιφέρει το θάνατο σε μικρόσωμα ζώα.
Γεωγραφία:
Σαρανταπηχιώτικα Κορινθίας, Σαραντάπηχον Κορινθίας[6], Σαραντάπορος[7], Καρδίτσας, Λαρίσης, Άρτης, Σαράντα Εκκλησιές[8], Άγιοι Σαράντα[9], Σαραντάπορο[10] κ.ά.
Ονόματα, επώνυμα:
Σαράντης, Σαραντόπουλος, Σαραντίδης, (Σαρανταύγας όνομα αυτός που τρώγει πολλά αυγά), Σαραντάκος, Σαραντούσης, Σαραντόγιαννης, Σαραντέλης, Σαραντούλης, Σαράντης, Σαραντανίδης, Σαραντάκης, Σαραντακίδης, Σαραντίνης.
Λεξιλόγιο:
Ασαράντιγος, σαρανταπεντάρι (πιστόλι), σαρανταήμερο, σαραντάπηχο, σαραντισμένος, σαρανταπίθαμος, σαρανταδάκτυλος, σαραντάπλευρος, σαραντάφυλλο, σαραντάσκαλος, σαραντάσπορος, Σαρανταποδαρούσα, σαρανταπληγιασμένος, σαραντόψηλος, σαραντόπυργος, σαραντομάτης (ο πανέξυπνος).
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ο άντρας, που πενθούσε λόγω θανάτου, το πένθος που φορούσε ήταν μια μαύρη κορδέλα στο μανίκι για σαράντα μέρες, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις για ένα χρόνο. Για το ίδιο χρονικό διάστημα φορούσε πάντα μαύρο πουκάμισο, και έμενε ακούρευτος και αξύριστος.
[2] Σαρανταλείτουργο λέγεται η τέλεση της Λειτουργίας επί σαράντα συνεχείς ημέρες. Οι σαράντα αυτές λειτουργίες γίνονται υπέρ υγείας των ζώντων και ιδιαιτέρως υπέρ αναπαύσεως των κεκοιμημένων χριστιανών. Το Σαρανταλείτουργο υπέρ ζώντων και κεκοιμημένων γίνεται συνήθως τις ημέρες της νηστείας των Χριστουγέννων από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι την 25 Δεκεμβρίου.
[3] Σε χωριό της Πηνείας από μαρτυρία γερόντισσας αναφέρεται ότι, σε μια εγκυμονούσα κοπέλα για να τις ρίξουν το παιδί την υποχρέωσαν να κουβαλάει άμμο από το ποτάμι σε μισοτσούβαλα με το άλογο. Η φόρτωση ήταν μαρτύριο λόγω του υπερβολικού βάρους.
[4] Σερβιτσάλι = κλύσμα. Χρησιμοποιείται σκωπτικά, πέραν της καθαρά ιατρικής, μιας και πρόκειται για κλύσμα, ήτοι επί τού πρωκτού, ή επί του κόλπου.
[5] Οι Τούρκοι, για να ενθαρρύνουν τους μαχητές, έταζαν στον πρώτο που θα πατήσει το κάστρο, αξιώματα και χρήματα. Εξ’ αιτίας αυτού μεταξύ των συνήθως οι πρωτοπόροι πολεμιστές δρούσαν ανορθόδοξα και λίγο πριν πατήσει ο πρώτος, ο επόμενος τον τουφέκιζε ή τον μαχαίρωνε πισώπλατα για να έχει αυτός τα πρωτεία.
[6] Το Σαραντάπηχο είναι ορεινό χωριό του νομού Κορινθίας. Είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1.260 μέτρων στις πλαγιές της Κυλλήνης και αποτελεί τον ορεινότερο οικισμό της Πελοποννήσου και έναν από τους πιο ορεινούς οικισμούς της Ελλάδας Το Σαραντάπηχο ανήκει στον δήμο Ευρωστίνας και ο πληθυσμός του σύμφωνα με την απογραφή του 2001 είναι 3 κάτοικοι.
[7] Ο Σαραντάπορος είναι ποταμός της Ηπείρου και Μακεδονίας με συνολικό μήκος 50 χλμ. Πηγάζει από το όρος Μαύρη Πέτρα, σε υψόμετρο 1500 μέτρων, της οροσειράς του Γράμμου και ενώνεται με τον ποταμό Αώο κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Από εκεί εισέρχεται στο Αλβανικό έδαφος και εκβάλλει στην Αδριατική θάλασσα.
[8] Το Κιρκλαρελί, γνωστό στην ελληνική βιβλιογραφία ως Σαράντα Εκκλησιές, (τουρκ. Kırklareli, αρχικά Kırkkilise, Σαράντα Εκκλησιές), είναι πόλη της Τουρκίας, πρωτεύουσα της ομώνυμης (μεγαλύτερης) επαρχίας του ομώνυμου νομού, στην βορειο-Ανατολική Θράκη, επί της Ευρωπαϊκής Τουρκίας, ανατολικά της Αδριανούπολης. Πιθανολογείται ότι βρίσκεται στη θέση που ήταν κατά τη αρχαιότητα η ελληνική πόλη Καρπούδαιμον, όπως αναφέρει ο Πτολεμαίος. Στο αρχείο του Σαραντακκλησιώτη δικηγόρου και πρώην βουλευτή Ροδόπης υπάρχει σημείωμα με το ακόλουθο περιεχόμενο ως προς την ονομασία της τοποθεσίας: «Καρποδαίμων- Ταρπόδιζος- Ηράκλεια- Τζόϊδος = 40 Εκκλησίαι». Αρχικά οι Τούρκοι ονόμασαν τη πόλη Κιρκ-Κλισέ (= Σαράντα Εκκλησίες), πιθανόν από κάποια εκκλησία που υπήρχε στη περιοχή. Πιθανολογείται όμως, πως όταν καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 1372, ονομάσθηκε Κιρ-Κλισέ (=Εκκλησία εξοχική). Έτσι από τις διασωθείσες παραδόσεις από παρανόηση ή παράφραση το κιρ-κλισέ μεταβλήθηκε σε κιρκ-κλισέ με απόδοση διαφορετικής έννοιας.
[9] Οι Άγιοι Σαράντα (αλβ. Saranda) είναι δήμος του Νομού του Αυλώνα στη νότια Αλβανία. Βρίσκεται σε έναν ανοικτό κόλπο του Ιόνιο Πέλαγος στην κεντρική Μεσόγειο, περίπου 14 χλμ. ανατολικά του βόρειου άκρου της Κέρκυρας. Η πόλη των Αγίων Σαράντα έχει πληθυσμό περίπου 41.173 (εκτίμηση 2013). Σε κοντινή απόσταση βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας πόλης Βουθρωτό, Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Οι Άγιοι Σαράντα έχουν Ελληνική μειονότητα και θεωρούνται ένα από τα δύο κέντρα της στην Αλβανία. Το σημερινό όνομα των Αγίων σαράντα προέρχεται από το όνομα του Βυζαντινού μοναστηριού των Αγίων Σαράνταπρος τιμή των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας. Τα ερείπια του μοναστηριού σώζονται στον λόφο πάνω από την πόλη. Ο κεντρικός ναός, πρωτοβυζαντινής εποχής, έχει δύο σειρές κολόνες στο εσωτερικό του και αψίδες σε όλο το μήκος των πλευρών του. Στον περίβολο του ναού λέγεται ότι υπήρχαν 40 εκκλησίες, μία για κάθε μάρτυρα της Σεβαστείας.
[10] Το Σαραντάπορο είναι ένα ιστορικό χωριό που ανήκει στην επαρχία Ελασσόνας του νομού Λάρισας. Βρίσκεται σε στρατηγική θέση των ομώνυμων "Στενών του Σαρανταπόρου", (που αποτελεί φυσικό πέρασμα μεταξύ της Θεσσαλίας και της Δυτικής Μακεδονίας), που σχηματίζεται μεταξύ της οροσειράς των Καμβουνίων και της οροσειράς των Πιερίων. Ο πληθυσμός του ανέρχεται σε 907 κατοίκους. Η κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η στρατηγική σημασία των Στενών του Σαρανταπόρου είχε επισημανθεί από την αρχαιότητα. Τα στενά αυτά πέρασε ο Ξέρξης το 480 π.Χ. όταν κατέρχονταν προς την αρχαία Αθήνα. Την περίοδο της τουρκοκρατίας έφερε το όνομα Γλίκοβο. Απελευθερώθηκε από τον τουρκικό ζυγό στις 9 Οκτωβρίου του 1912 κατά τη διάρκεια του Α' Βαλκανικού Πολέμου, στη περιοχή του οποίου, παρά τον ομώνυμο χείμαρρο, η ελληνική στρατιά υπό την αρχιστρατηγία του Διαδόχου Κωνσταντίνου έδωσε την ομώνυμη σπουδαία Μάχη του Σαρανταπόρου, κατά την οποία, υπό την άτακτη φυγή του τουρκικού στρατού, (Στρατιάς νοτίου Μακεδονίας), περιήλθαν στους Έλληνες, ως λάφυρα, 22 τουρκικά πυροβόλα και πληθώρα πυρομαχικών. Σήμερα στον ίδιο χώρο λειτουργεί το Μουσείο της Μάχης του Σαρανταπόρου που βρίσκεται επί της αμαξιτής οδού Λάρισας - Κοζάνης, απέναντι από το τουρκικό Χάνι του Χατζηγώγου.